Hoe water en bodem sturend worden in ruimtelijke keuzes

Hoe zorgen we ervoor dat de woningbouw, voorzieningen en werklocaties in Nederland ook in de toekomst leefbaar en klimaatbestendig blijven?

Nederland staat voor grote ruimtelijke opgaven zoals woningbouw, energietransitie, landbouwvernieuwing en klimaatadaptatie. Tegelijkertijd raken natuurlijke systemen steeds verder onder druk door droogte, wateroverlast, bodemdaling en verzilting. Om ruimtelijke keuzes beter af te stemmen op de draagkracht van bodem en watersysteem, koos het kabinet in 2022 voor een koerswijziging: water en bodem moeten sturend zijn in de inrichting van Nederland.

33 structurerende keuzes

Deze denkrichting is uitgewerkt in 33 structurerende keuzes, en hoewel deze nog niet overal formeel zijn vastgelegd, vinden ze al hun weg naar beleid en planvorming, onder meer via de Nationale Omgevingsvisie (NOVI). De uitvoering ligt nu vooral bij provincies, waterschappen en gemeenten. Zij staan voor de opgave om het principe van water en bodem sturend (WBS) concreet te vertalen naar hun eigen plannen en projecten wat vraagt om scherpe afwegingen, samenwerking en soms ook het herzien van bestaande ambities.

Vertaalslag

Mijntje Schouteten heeft voor haar afstudeerscriptie onderzocht hoe gemeenten omgaan met deze nieuwe denkrichting. Aan de hand van een vergelijkende casestudie is verkend hoe het WBS-principe wordt toegepast in lokaal beleid en gebiedsontwikkeling. De gemeenten Kampen en Oss dienden als voorbeeld, elk met eigen uitdagingen en gebiedskenmerken. Het onderzoek geeft inzicht in hoe lokale overheden de vertaalslag maken van abstract rijksbeleid naar concrete keuzes op gebiedsniveau en welke lessen daaruit te trekken zijn voor toekomstige ruimtelijke ontwikkeling.

Kampen & Reevedelta

Overzicht gebiedsontwikkeling Reevedelta

Locatie: Zuidkant van de stad Kampen
Soort gebiedsontwikkeling: Grootschalige woningbouwontwikkeling
Aantal woningen: Circa 3.600
Oppervlakte: 850 hectare
Verwachte afronding: Rond 2040

Bijzonderheden

• Veel water – en bodemuitdagingen met beperkingen voor woning- en werklocatieontwikkeling.
• Proactieve houding en breed draagvlak voor WBS door ligging in een waterrijk en kwetsbaar gebied.
• Gemeente onderzocht welke van de 33 structurerende WBS-keuzes relevant zijn voor haar regio.
• Gemeente probeert meer ruimte te reserveren voor water en bodem in Reevedelta dan aanvankelijk gepland.
• Samenwerking met private partijen in Reevedelta bemoeilijkt soms de implementatie van WBS door uiteenlopende belangen, hoge kosten en veel overleg

Oss & Amsteleind

Overzicht gebiedsontwikkeling Amsteleind

Locatie: Westkant van de stad Oss
Soort gebiedsontwikkeling: Grootschalige hoogstedelijke woningbouwontwikkeling
Aantal woningen: Circa 3.000
Oppervlakte: 92 hectare
Verwachte afronding: Rond 2040

Bijzonderheden

• Minder fysieke beperkingen voor woningbouw en werklocaties door beperkte water- en bodemopgaven.
• Weinig draagvlak en minder open houding ten opzichte van WBS in de beginfase, mede door onduidelijkheid over verplichtingen.
• Volledige herziening van het plan in Amsteleind na reflectie van provincie en waterschap op de aansluiting bij WBS uitgangspunten.
• Botsproef en joint fact-finding vergrootten inzicht in water- en bodemopgaven en versterkten transparantie, draagvlak en samenwerking tussen gemeente, waterschap en provincie.
• Toenemende aandacht voor WBS; waterschap en gemeentelijke afdelingen water en bodem krijgen een grotere rol, maar integratie blijft niet vanzelfsprekend.

Belangrijke lessen

Uit de casestudies kwam naar voren dat de implementatie van WBS in de praktijk lastig kan zijn. Daarom worden hieronder enkele belangrijke lessen beschreven die van belang zijn voor het succesvol implementeren van water en bodem sturende principes in de praktijk.

1. Zorg voor vroegtijdige samenwerking en een grondige analyse

Een succesvolle implementatie van WBS begint met een goed begrip van het gebied. Een gedetailleerde analyse van het water- en bodemsysteem helpt om realistische keuzes te maken en verassingen te voorkomen. Door in een vroeg stadium samen te werken met partijen zoals provincie, waterschap, ontwikkelaars en bewoners, ontstaat gedeeld begrip en voorkomt het dure aanpassingen later in het proces. Door het verhogen van het draagvlak helpt het WBS ook bij langdurige trajecten overeind te blijven als moeilijke afwegingen gemaakt moeten worden. De gemeente moet hierin de regie nemen, maar andere partijen moeten wel bereid zijn tot deze intensievere en meer integrale samenwerking.

2. Neem lange termijn baten mee in het kostenplaatje

Maatregelen die bijdragen aan water- en bodemsystemen leveren vaak op lange termijn wat op, zoals minder schade door droogte of overstroming, hogere leefkwaliteit of lagere onderhoudskosten. Deze baten zijn echter lastig te monetariseren en passen slecht binnen bestaande financiële systemen zoals de grondexploitatie (GREX). Daardoor krijgen andere belangen, met direct rendement, vaak voorrang.

Het integreren van deze lange termijnvoordelen in besluitvorming is complex en vraagt nieuwe werkwijzen. Er wordt al geëxperimenteerd met bijvoorbeeld een klimaatadaptieve GREX, maar een daadwerkelijke oplossing is nog niet. Het blijft zoeken naar manieren om in beeld te brengen wat WBS op de lange termijn oplevert.

3. Veranker WBS in beleid, nationaal én lokaal

Zonder duidelijke kaders raakt WBS onderweg zijn urgentie kwijt. Nationale verankering, bijvoorbeeld in de Nota Ruimte, geeft duidelijkheid en zorgt ervoor dat WBS niet vrijblijvend blijft, maar toetsbaar wordt. Tegelijkertijd kunnen gemeenten ook nu al stappen zetten door WBS te verankeren omgevingsvisies en andere ruimtelijke kaders. Dit geeft richting aan toekomstige ontwikkelingen en voorkomt dat politieke of financiële afwegingen het principe naar de achtergrond drukken.

4. Doorbreek routines en maak ruimte voor verandering

Het vraagt lef om keuzes te maken die nu lastig liggen, maar later bijdragen aan een toekomstbestendige leefomgeving. Overigens moeten niet alleen overheden afwegingen leren maken en afstappen van huidige systemen; ook inwoners zullen moeten wennen aan veranderingen. Denk aan minder verharding in tuinen, het toelaten van gecontroleerde overstroming in wijken of een andere inrichting van de openbare ruimte. Om tot deze structurele verandering te komen is ruimte nodig voor pilotprojecten en werkwijzen die bewust afwijken van de traditionele aanpak. Deze pilotprojecten bieden ook de mogelijkheid om van elkaar te leren en nieuwe inzichten te ontwikkelen. Alleen zo ontstaan draagvlak en ervaring voor een nieuwe standaard, waarbij de fysieke leefomgeving echt het vertrekpunt vormt.

Bronnen

1. Karres en Brands & Gemeente Kampen (2024). Gebiedsvisie Reevedelta.
2. Gemeente Oss (2024). Ontwikkelvisie Amsteleind.

Meer informatie

Voor meer informatie neem contact op met Jos van Heest, e-mailadres jos.vanheest@bureaubuiten.nl.